Oorsprong van de val van Rome

“Op een schaal die de Romeinen niet konden begrijpen of zelfs maar voorstellen – van microscopisch tot mondiaal – was de val van het rijk een triomf van de natuur over menselijke ambities. Het lot van Rome was de actoren: keizers en barbaren, senatoren en generaals, soldaten en slaven. Maar bacteriën en virussen. Vulkanen en zonnecycli hebben dit ook bepaald. Pas de laatste jaren hebben we wetenschappelijke hulpmiddelen gekregen waarmee we, ook al is het vaak terloops, een groot drama van veranderingen in het milieu kunnen begrijpen waarvan de Romeinen zich niet bewust waren. …” Kyle Harper, “Hoe het Romeinse rijk instortte. Klimaat, ziekte en de val van Rome”

De val van het Romeinse Rijk is een klassiek thema. Je zou zelfs kunnen spreken van een obsessie. Decennia lang hebben we met dit idee geleefd: barbaarse invasies en interne politieke complicaties waren de oorzaak van het verval van de Romeinse grootmacht.

Historicus Kyle Harper komt met een andere hypothese. Deze verklaring is te wijten aan zonnestraling, microben, vulkaanuitbarstingen en klimaatveranderingen.

In een boek dat unaniem werd geprezen, schetste hij een klimatologische geschiedenis van de val van het rijk. Een praktijk die mogelijk wordt gemaakt door technologische vooruitgang. IJskernen en boomringen zijn ‘natuurlijke archieven’, zegt hij, nieuwe gegevens die kunnen worden gecombineerd met verhalen.

Het verhaal van de ondergang van een supermacht als gevolg van klimaatrisico’s, waarbij enkele ijstijden en pandemieën waarschijnlijk een rol spelen, resoneert duidelijk met onze tijd en hedendaagse zorgen, van de opwarming van de aarde tot de AIDS- of Covid-epidemieën. Maar deze werken en deze ‘ecologische’ benaderingen van de geschiedenis, die zelfs culturele verschijnselen verklaren, zoals de cultus van Apollo die nieuw leven werd ingeblazen door de Antonijnse Pest, zijn ook een onderwerp van discussie in de wetenschappelijke gemeenschap.

Harper is een vertegenwoordiger van een belangrijke beweging die zich een weg baant op het gebied van de geschiedenis. Daarom werd hij uitgenodigd om een ​​lezing te geven aan het Collège de France en daar een leerstoel te bekleden, en daarom nodigen wij hem uit.

Blauwe zon

In de 6e eeuw schreef Cassiodorus dat er een blauwe zon was waargenomen. Procopius van Caesarea zei dat het op de zon lijkt tijdens een zonsverduistering. Wat waren de effecten van de zon op de val van Rome? “Dit voorbeeld is zeer interessant voor de klimaatgeschiedenis. Tientallen jaren lang werden schriftelijke verslagen dat de zon zwakker lijkt niet serieus genomen. Het waren NASA-wetenschappers die de stukjes van de puzzel bij elkaar brachten en deze menselijke getuigenissen serieus namen. De afgelopen decennia hebben we veel geleerd over deze gebeurtenis, veroorzaakt door vulkaanuitbarstingen. Wat we niet wisten, was dat er twee grote vulkaanuitbarstingen hadden plaatsgevonden. Uitbarstingen zijn uiterst krachtige koelmechanismen. Wanneer je het systeem in zeer korte tijd een of twee graden verandert, zijn de gevolgen volkomen onvoorspelbaar. In dit geval vormden de klimaatgebeurtenissen zelf een groot probleem voor gemeenschappen. De oogsten waren slecht, gemeenschappen leden eronder, en binnen een paar jaar – slechts twee tot drie jaar – ontwikkelde zich een enorme pandemie. We weten dat deze gebeurtenissen, deze klimaatepisode en deze pandemie nauw met elkaar verbonden zijn. De gevolgen waren met elkaar verweven. Uiteindelijk was dit misschien wel de grootste crisis waarmee het Romeinse Rijk ooit te maken had gehad. Door de stukken bij elkaar te voegen en het milieu te begrijpen als een grote factor in menselijke samenlevingen, zijn we hier aangekomen.“.

Natuurlijke archieven

In deze les aan het Collège de France legt Harper uit dat historici hun onderzoek doorgaans doen aan de hand van archieven, brieven, documenten en inscripties. Dit betekent archieven die door mensen zijn achtergelaten. Tegenwoordig kunnen we de geschiedenis lezen in ijs-, hout-, steen- en sedimentlagen. Waarom kunnen we het tot nu toe niet lezen? “De ironie is dat de motivatie achter dit grootschalige klimaatonderzoek de door mensen veroorzaakte crisis is. Het klimaatsysteem verandert deels op natuurlijke wijze, en we hebben de relaties pas een paar honderd jaar gemeten. Thermometers werden pas in de 17e eeuw uitgevonden. Dus hoe weten we, hoe kennen we de geschiedenis van het klimaat zonder directe observatie? Je moet naar de natuurlijke gegevens kijken, het indirecte bewijs. Het is de geschiedenis van de aarde die kan worden gereconstrueerd op basis van gegevens die verborgen zijn in ijskappen, zoals in de poolkappen van Groenland, en in bomen, die werkelijk buitengewone archieven zijn, en wat we vinden in mineralen en ophopingen van mineralen in grotten. .“.

Mix verhalen

Schuilt er echter niet een inherent gevaar in de benadering van Kyle Harper: het gevaar van determinisme, dat wil zeggen de overtuiging dat elke klimaatgebeurtenis een significante en unieke impact heeft op de menselijke geschiedenis en op het lot van de mensheid? “Als historicus moeten we altijd op onze hoede blijven voor milieudeterminisme. Maar we moeten ook oppassen dat we deze omgevingsfactoren niet onderschatten. Ik denk dat de uitdaging voor historici is om menselijke factoren te integreren met omgevingsfactoren. Klimaatverandering heeft niet de val van het Romeinse Rijk veroorzaakt. Maar de klimaatverandering heeft deze gemeenschappen zwaar onder druk gezet. Met menselijke keuzes, menselijke factoren, politieke en belastingsystemen, en de interactie tussen deze systemen, is dit wat geschiedenis maakt.“.

De Antonine-pest en politieke veranderingen

Het klimaat lijkt aanvankelijk vrij gunstig te zijn geweest voor het rijk. We hebben het over het optimale Romeinse klimaat. “Romeinse historici waren niet degenen die deze term hebben uitgevonden. Dit is paleoklimatologie. Het waren wetenschappers van het aardsysteem die zich realiseerden dat er gedurende de laatste eeuwen vóór Christus, tot aan de tweede eeuw na Christus, een uitzonderlijk stabiele fase was waarin de zonne-energie hoog en constant was. Dit lijkt een van de meest stabiele fasen van het Holoceen te zijn'We onderscheiden dan verschillende fasen in de ineenstorting van het rijk. De eerste fase is misschien die welke zich afspeelde tijdens het bewind van Marcus Aurelius, en die de eerste grote moeilijkheden van het rijk markeert. De periode van de Antonijnse plaag.'Dit is ons eerste voorbeeld van een duidelijk verband tussen een moment van klimaatverandering en een pandemie. Een episode van een zeer wijdverspreide infectieziekte. Er brak een enorme epidemie uit, met een extreem hoog sterftecijfer. Dit is een zeer interessante gebeurtenis voor historici, maar we kennen de oorzaak nog steeds niet. Het is een van de interessante mysteries die we nog steeds proberen op te lossen. Maar we zagen dat deze epidemie zeer wijdverspreid was, dat zij deze samenleving ernstig schokte en dat zij een nieuwe periode in de Romeinse geschiedenis veroorzaakte en creëerde.“Hoe reageerden de Romeinse instellingen op de Antonijnse Pest?”Het Romeinse systeem overleefde deze crises. Het Romeinse Rijk stortte niet in. Het duurde voort tot de tweede eeuw. Er vindt een herverdeling van de macht plaats, wat de verantwoordelijkheid van het Romeinse leger aantoont. Heel snel hadden ze echt meer macht en speelden ze een grotere rol bij het kiezen van keizers, het kiezen van keizers. Het rijk wordt alomvattender. De greep van de kleine Italiaanse elite begon zich te openen en het rijk werd steeds meer vanuit bepaalde provincies bestuurd. Dit nieuwe systeem werd met shock geïmplementeerd“.